„Od świadczeń dla byłego pracownika niekiedy płaci się ZUS” – artykuł Magdaleny Januszewskiej w „Rzeczpospolitej”

10-06-2014

Z oskładkowania wyłączone są określone kategorie przychodów ze stosunku pracy, które mogą pojawić się w sytuacji, gdy firma rozstaje się z podwładnym.

W myśl §2 ust. 1 pkt 3 rozporządzenia zwolnione od składek są odprawy, odszkodowania i rekompensaty wypłacane pracownikom z tytułu wygaśnięcia lub rozwiązania stosunku pracy, w tym:

1. z tytułu rozwiązania stosunku pracy z przyczyn leżących po stronie pracodawcy

2. nieuzasadnionego lub niezgodnego z prawem wypowiedzenia umowy o pracę lub rozwiązania jej bez wypowiedzenia,

3. skrócenia okresu wypowiedzenia,

4. niewydania w terminie lub wydania niewłaściwego świadectwa pracy (art. 99 §1 k.p.)

5. odszkodowanie za wygaśniecie stosunku pracy w związku ze śmiercią pracodawcy (art. 63 [2] §2 k.p.)

Co ważne, katalog świadczeń zwolnionych z oskładkowania jest otwarty, co oznacza, że korzystają niego nie tylko te obligatoryjne, wymienione w przepisach prawa pracy (np. wskazane odszkodowania z kodeksu pracy), ale także te wypłacone przez pracodawcę bez takiej podstawy. W grę mogą więc wchodzić także odprawy, odszkodowania i rekompensaty ustalone w drodze porozumień z między pracodawcą a związkami zawodowymi, pracodawcą a zainteresowanym pracownikiem, a także na podstawie obowiązujących w zakładzie regulaminów wynagrodzeń lub innych porozumień.

Przykład

W spółce akcyjnej obowiązuje tzw. program osłonowy (racjonalizacji zatrudnienia oraz osłon finansowych dla określonych grup pracowników). Jest on źródłem prawa w rozumieniu art. 9 k.p. Na jego podstawie podwładnym, z którymi jest rozwiązywana umowa o pracę z przyczyn niedotyczących pracownika, wypłacane jest dodatkowe świadczenie socjalne, obok odprawy wynikającej z ustawy z 13 marca 2003 r. i ewentualnie innych przysługujących danej osobie należności. Świadczenia socjalne, będące przychodem ze stosunku pracy, zgodnie z uchwałą walnego zgromadzenia, są wypłacane do określonego terminu, już po rozwiązaniu stosunku pracy z pracownikiem. ZUS uznał, że w takim wypadku są spełnione przesłanki do wyłączenia ich od oskładkowania. Dotyczy to oczywiście także odpraw wypłacanych na podstawie ustawy z 13 marca 2003 r. (Dec. ZUS z 15 października 2013 r. DI/100000/451/1343/2013, podobnie decyzja ZUS z 29 sierpnia 2013 r. DI/200000/451/1114/2013)

Przykład

Pracodawca opracował program odejść. Na jego podstawie zwalniani z firmy mają prawo do usług psychologicznych, doradztwa zawodowego i pośrednictwa pracy świadczonych przez zewnętrzną firmę. Jeśli ich nie chcą, mogą otrzymać wypłatę równowartości wskazanych usług ? wybór należy do pracownika. W takim wypadku zdaniem ZUS zarówno świadczenia w naturze w postaci usług, jak i wypłacona ich równowartość w pieniądzu musi być oskładkowana. Nie mogą skorzystać ze zwolnienia, o którym mowa w §2 ust. 1 pkt 3 rozporządzenia. W odniesieniu do usług, wynika to z tego, że nie mają one charakteru pieniężnego (a rozporządzenie mówi o ?wypłaconych? świadczeniach). W odniesieniu zaś do świadczeń pieniężnych z tytułu rezygnacji w programie, ZUS uważa, że to jedynie substrat usług, z których nie korzystał pracownik. Choć ma charakter pieniężny, to jednak stanowi rezultat wymiany programu na świadczenie pieniężne. Fakt, że ma ono formę pieniężną sam przez się nie przesądza, że może korzystać z wyłączenia z podstawy wymiaru składek przewidzianego w §2 ust. 1 pkt 3 rozporządzenia (Decyzja ZUS z 5 kwietnia 2013 r. DI/100000/451/166/2013).

Czy w wypadkach obligatoryjnych, czy fakultatywnych, istotne jest to, że wypłata musi nastąpić w związku z rozwiązaniem lub wygaśnięciem stosunku pracy, a świadczenie musi mieć charakter pieniężny. Nie ma natomiast znaczenia tryb rozwiązania stosunku pracy (wypowiedzenie, bez wypowiedzenia, porozumienie).

Źródło odszkodowania

Wypłata świadczeń dla pracownika, z którym firma się rozstała, niekiedy następuje po dłuższym czasie, szczególnie jeśli dochodzi do sporu sądowego. W tej sytuacji ważny jest charakter prawny danego roszczenia ? to czy ma bezpośrednie źródło w łączącym wcześniej strony stosunku pracy, czy też nie, oraz czy ma związek z rozstaniem.

Niekiedy były pracownik występuje z roszczeniem o jakiś składnik wynagrodzenia z czasów, gdy łączył go z pracodawcą stosunek pracy.

Przykład

Pani Hanna, w związku z rozwiązaniem z nią umowy o pracę, wystąpiła z pozwem o zapłatę za pracę w godzinach nadliczbowych. Zgodziła się na otrzymanie określonej kwoty w drodze ugody sądowej. Nie przewidziała jednak, że zostaną od niej naliczone składki i podatek dochodowy, co znacznie obniżyło jej wypłatę ?do ręki?. Z interpretacji izby skarbowej wynikało jednak, że kwota z ugody stanowi przychód pracownicy z tytułu stosunku pracy w rozumieniu przepisów o podatku dochodowym od osób fizycznych. Zakwalifikowano w ten sposób to odszkodowanie, gdyż jego wypłata miała źródło w uprzednio łączącym pracownicę z pracodawcą stosunkiem pracy. Fakt, że nastąpiła po ustaniu stosunku pracy pozostawał bez znaczenia. W oparciu o tę interpretację przedsiębiorca potrącił zaliczkę na PIT od kwoty ugody. Odszkodowanie było bowiem w istocie zaległym wynagrodzeniem pani Hanny. ZUS stanął na stanowisku, że w takim wypadku należy zapłacić składki, gdyż nie da się zastosować tu wyłączenia z §2 ust. 1 pkt 3 ani innych przepisów rozporządzenia składkowego. Wskazał, że nie można zastosować wyłączenia, gdy wypłacone przez pracodawcę świadczenie jest w istocie zaległym wynagrodzeniem ze stosunku pracy, a nie odprawą, odszkodowaniem lub rekompensatą w związku z rozwiązaniem lub wygaśnięciem stosunku pracy. Trzeba więc zapłacić składki społeczne i zdrowotne (Decyzja ZUS z 14 lutego 2014 r. WPI/200000/43/88/2014).

Niekiedy podstawą do wypłat świadczeń jest prawomocny wyrok sądu. Kłopoty z oskładkowaniem mogą pojawić się, gdy obok świadczenia głównego, mającego źródło w przepisach kodeksu pracy, pojawi się świadczenie uboczne o innym charakterze, tzn. odsetki.

Przykład

Spółka wypłaca pracownikom zaległe wynagrodzenia wraz z zasądzonymi ustawowymi odsetkami. Podstawą jest prawomocny wyrok sądowy. W takim wypadku od wynagrodzeń należy odprowadzić składki, zaś od odsetek ? nie. Źródłem odsetek od nieterminowo wypłaconego wynagrodzenia jest łączący wcześniej strony stosunek pracy, ale mają one samodzielny charakter wynikający z opóźnienia pracodawcy oraz z inną podstawę prawną, tzn. art. 481 §1 k.c.. Są należnością uboczną (akcesoryjną), więc obowiązek ich zapłaty nie może powstać bez zobowiązania do sumy głównej. Co do zasady dzielą los należności głównej, ale po powstaniu należności odsetkowej zyskuje ona niezależny byt od długu głównego i może podlegać odrębnym regułom. W wyroku z 7 lipca 2011 r. Sąd Najwyższy wskazał na odszkodowawczy charakter odsetek (II CSK 635/10). Co ważne, podstawa wypłaty odsetek nie wynika bezpośrednio ze stosunku pracy – następuje na podstawie innego tytułu prawnego. Z tych względów nie należy ich włączać do podstawy wymiaru składek. Na marginesie ? od odsetek od zaległych wynagrodzeń nie odprowadza się też PIT ? zgodnie z wyłączeniem z art. 21 ust. 1 pkt 95 ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych. (zob. Decyzja ZUS z 4 października 2013 r. DI/100000/451/1121/2013).

 Z zakazu konkurencji

Dość częstym przypadkiem jest wypłacanie po ustaniu stosunku pracy odszkodowań za nieprowadzenie działalności konkurencyjnej w stosunku do byłego pracodawcy. W myśl §2 ust. 1 pkt 4 rozporządzenia odszkodowania wypłacane byłym pracownikom po rozwiązaniu stosunku pracy, na podstawie umowy o zakazie konkurencji z art. 101 [2] k.p. nie są oskładkowane. Istotne jest to, że chodzi wyłącznie o świadczenie przysługujące po rozstaniu za powstrzymywanie się od działalności konkurencyjnej. Zwolnienie nie dotyczy natomiast świadczeń z umowy o zakazie konkurencji w trakcie trwania umowy o pracę, które przewiduje art. 101 [1] k.p.. W literaturze spotyka się też pogląd, że zwolnienie to nie obejmuje również sytuacji, w której pracodawca zakazałby byłemu pracownikowi jakiejkolwiek działalności zawodowej przez pewien czas po rozwiązaniu umowy o pracę i w zamian za to wypłaciłby rekompensatę. Nie ma wtedy podstawy do zwolnienia od składek, bo nie wynika ona z umowy o zakazie konkurencji z art. 101 [2] k.p., a trzeba ją zakwalifikować jako przychód ze stosunku pracy.

 Przy wypadkach

Skomplikowana jest kwestia oskładkowania świadczeń wypłacanych przez pracodawcę w razie wypadku przy pracy. Mają one bowiem różny charakter i podstawy prawne.

Rozporządzenie przewiduje zwolnienie od składek w przypadku odszkodowania za utratę lub uszkodzenie w związku z wypadkiem przy pracy przedmiotów osobistego użytku oraz niezbędnych do wykonywania pracy ? należne od pracodawcy na podstawie art. 237 [1] §2 k.p.

Kłopot pojawi się, gdy pracodawca w związku z wypadkiem przy pracy zapłaci pracownikowi jeszcze innego rodzaju odszkodowanie. Niekiedy dzieje się to w drodze porozumienia między stronami, a kiedy indziej dopiero w wyniku ugody sądowej lub wyroku.

Pracownicy występują bowiem niekiedy o dodatkowe świadczenia związane z wypadkiem przy pracy, ponad otrzymane z ubezpieczenia wypadkowego (tzn. ponad wynikające z ustawy z 30 października 2002 r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych, t.j. DzU z 2009 r. nr 167, poz. 1322). Te bowiem nie zawsze pokrywają np. poniesione koszty leczenia. W grę wchodzić mogą również szkody mniej wymierne. W takim wypadku podwładni pozywają pracodawcę o zadośćuczynienie w związku z doznaną krzywdą, bólem fizycznym oraz za uszczerbkiem na zdrowiu. Uzyskane w takim trybie roszczenie ma cywilnoprawny charakter, w oparciu o art. 415 k.c. w zw. z art. 444 k.c. oraz 445 k.c. Jego źródłem nie jest prawo pracy. Roszczenie to jest subsydiarne wobec odpowiedzialności ZUS i świadczeń wypłaconych z ubezpieczenia wypadkowego. Ma charakter uzupełniający. Pracownik, który chce je otrzymać musi na ogólnych zasadach wykazać przesłanki odpowiedzialności deliktowej pracodawcy, tzn. zdarzenie powodujące szkodę, jej wysokość, a także związek przyczynowo-skutkowy pomiędzy nimi. Musi także dowieść, że pracodawca odpowiadał za powstanie szkody.

W każdym razie w takiej sytuacji, nabyte przez pracownika (a częściej przez byłego pracownika lub jego rodzinę ? przy wypadku śmiertelnym) świadczenie nie stanowi przychodu ze stosunku pracy w rozumieniu przepisów o podatku dochodowym od osób fizycznych. W konsekwencji nie stanowi także podstawy wymiaru składek społecznych oraz zdrowotnej

Świadczenia nie muszą być wypłacane bezpośrednio przez pracodawcę. Środki mogą pochodzić od ubezpieczyciela, z którym zakład pracy miał zawartą polisę ubezpieczeniową od odpowiedzialności cywilnej.

Więcej na stronach „Rzeczpospolitej”

Czytaj więcej cz. 1      Część 2      Część 3

Potrzebujesz porady w swojej sprawie? Skontaktuj się z autorką